به نام یگانه خالق بی همتا
(معرفی برنامه های واحدکاوش در یازدهمین سال اجرا)
تعقل، تفکر و اندیشه ورزی به عنوان یکی از عناصر اصلی و یک هدف کلی تربیت در برنامه درسی جمهوری اسلامی ایران است. لذا فرآیند تربیت و در راستای آن تعلیم باید به گونه ای باشد که طی آن قوه تفکر و تعقل پرورش یابد.
هرچند سند تحول آموزش و پرورش و برنامه درسی ملی در سالهای اخیر رونمایی شده و این تاکید ویژه بر تفکر و تعقل از دستاوردهای ممتاز این سند می باشد، اما ضرورت پرداختن به این اصل در طرح جامع مجتمع آموزشی بانوامین که برای تربیت دانش آموزان برجسته و ممتاز از همه جهات، اهداف و سیاست های مشخصی تعریف و تبیین کرده بود از ابتدا جایگاه ویژه ای داشته است .اهداف مرتبط با موضوع تفکر و تعقل در طرح جامع مجتمع که در سال ۷۴ تنظیم شده است بر موارد زیر تاکید نموده
- توانمندسازی دانش آموز در تمیز خیر و شر
- تدبیر امور در حل مشکلات
- پرورش تفکر و روحیه خلاقیت، نوآوری و ابتکار در جهت تعالی شخصیت فردی و ایفای کامل نقش اجتماعی
در راستای نیل به اهداف فوق، پیشنهاداتی از طرف گروه های علمی مجتمع به موسسه ارائه شد که نتیجه آن طراحی یک برنامه ویژه و تشکیل گروه کاوش در سال ۸۵ بود و طی ان ماموریتی به عهده این گروه گذاشته شد تا در کلاسی به نام کلاس کاوش روی اموزش تکنیک های تفکر به دانش آموزان کار شود. در این کلاس، دانش آموزان ، طی جلساتی که به آن جلسات سوال ذهنی گفته می شد با توجه به نیاز،توانایی و یا علاقه ای که درحوزه های گوناگونی دارند مساله ای را برگزینند و با روش حل مساله یا به صورت پژوهشی به حل آن اقدام کنند و در طی این فرآیند مهارت های ذهنی خود را ورزیده می سازند.
با توجه به آنکه حکمت و بصیرت زمانی به وقوع می پیوندد که فرد در فرایند صحیح تفکر با هدایت و رهبری عقل سلیم و نقل صحیح قرار گیرد پرداختن به امر مهم تفکر بدون توجه به محوریت تعقل کاری خطاست.
برهمین اساس چشم انداز مرکز کاوش طراحی یک الگوی عملیاتی (طراحی سند و برنامه اجرایی) دوازده ساله جهت “آموزش و نهادینه سازی تفکر و حل مساله بر اساس نظام معیار “ برای استفاده در مدارس می باشد. بشرط توفیق از جانب قادر متعال و پس از طراحی و اجرای چنین الگویی انتظار می رود دانش آموزان در یک برنامه بلند مدت و در طول دوره تحصیلی ۱۲ ساله در این مجتمع که از پیش دبستان شروع و تا پایان دوره متوسطه ادامه پیدا می کند؛ توانایی های زیر را کسب کنند:
- قادر باشند تا با مسائل و موقعیت های زندگی خویش در جامعه پیرامون خود مانند مدرسه، خانواده و… برخورد عقلانی داشته باشند.
- در انواع تفکر( تفکر خلاق- تفکر انتقادی- تفکر فلسفی- تفکر همراه با مراقبه) مهارت و توانایی نسبی پیدا کنند.
- در جریان رشد خود برای تقویت تفکر و تعقل مرتبا به خودآگاهی، خود ارزیابی و خود یادگیری بپردازند.
علی رغم محدودیت ها و دشواریهای موجود، برای معرفی برخی از ثمرات یازده سال تلاش این مرکز میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱-تقویت مهارت مساله یابی به عنوان بنیادی ترین هدف در تحقق مهارت حل مساله و توانمند سازی دانش آموزان در ارائه اندیشه ها و دفاع از دستاوردهای فکری و علمی خود به شیوه گفتگوی هدفمند
هر ساله در حدود هشتاد تا صد مساله یا پروژه علمی در سالهای پنجم دبستان تا دهم متوسطه در همه حوزه های درسی توسط گروههای دانش آموزی تعریف و برای حل ان تلاش میشود که این تلاش باعث میشود در شناسایی مسایل و مشکلات از مشاهده و دریافت قوی برخوردارگردند و روحیه پیگیری و پشتکار برای حل مساله در آنها تقویت شود. البته لازم به توضیح است که این موارد در دانش آموزانی که حداقل دو و حداکثر چهار دوره کاوش را سپری کرده اند مشاهده میشود و این افراد در مقایسه با دانش آموزانی که در این طرح شرکت نداشته اند در نمایش این دو رفتار، تفاوت معناداری را نشان میدهند.
۲-تدوین پیش نویس سند کاوش :
در سالهای اخیر(۹۴ و ۹۵) تدوین و تالیف پیش نویس سند کاوش در این مرکز با انجام تحقیقات اموزشی و مطالعات جدی ، در نظر گرفتن پیش نیازها و هم نیازهای فرهنگی و آموزشی طرح ، تجربیات مکرر روی طرح درس های تفکر بر انگیز ، تجربه و دانشی که در طول این سال ها کسب نموده و هم چنین با توجه جدی به سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران انجام شده است.برنامه فعلی ما اعتبار سنجی طرح درسها و نهایی سازی نظام در سه مقطع دبستان ۱ و ۲ و متوسطه ی ۱ و ۲ می باشد.امید است پس از استاندارد سازی طرح درس ها و الگوی پیشنهادی مجتمع بانو امین ، سند و برنامه اجرایی ان بصورت نهایی تنظیم و به آموزش و پرورش و مراکز متقاضی ارائه شود.
۳-آماده سازی طرح آموزش و تربیت معلم راهنمای تفکر:
این مرکز بطور مجزا به تربیت و توانمند سازی معلمان در زمینه ی هدایت پروژه با رویکرد مهارت حل مساله می پردازد در حال حاضر پس از سالیان سال تجربه برگزاری این دوره ها ی آموزشی مدلی برای آموزش تفکر نقاد و خلاق و تربیت معلم فکر استخراج شده است که میتواند بصورت یک بسته آموزشی تدوین و برای همه مراکز اموزشی و فرهنگی ارائه گردد.
برنامه ی محتوایی کلاسهای کاوش در دبستان ۱(اول تاسوم)
برنامه ی واحد کاوش در پایه های اول تا سوم تقویت مهارت های پایه در تفکر از قبیل: حواس (بینایی ،شنوایی،لامسه) ،توجه(دقت و تمرکز) ،پرسشگری هدفمند ،برقراری ارتباط و پرسشگری و استدلال می باشد .
در راستای تحقق این اهداف ، تلاش برآن است که مجموعه ای منسجم و هماهنگ از فرصتها و تجربیات یادگیری که متناسب با نیازها و ویژگی های روانشناختی هر رده ی سنی بطور مجزا می باشد ارائه شود و یادگیری حاصل از این فرایند بصورت تعامل خلاق و هدفمند دانش اموز، با موضوعات متنوعی است که در قالب موقعیتهای اکتشافی و فعالیتهایی نظیر ازمایش ،ساخت سازه ،طراحی ، بازی ،داستان و اجرای نمایش به دانش اموزان ارائه می شود .
این فعالیتها به گونه ای طراحی شده که لازمه ی حل آن ها، این است که دانش آموز بتواند با بکارگیری مهارت های مشاهده و توجه و مطرح کردن سوالات هدفمند بین دانسته ها و تجربیات خود ارتباط برقرار کرده و در نهایت دانش اموزان می توانند درست مشاهده کنند ، صحیح بیاندیشند و اندیشه و مشاهداتشان را ازمایش کنند و بیشترین راه حلها را برای رسیدن به نتیجه پیش بینی کرده و در انتها به حل مساله برسند. نکته حایز اهمیت در این است که معلم فقط نقش تسهیل گر را خواهد داشت و هیچگونه اموزش علمی در این فرایند وجود ندارد .
*لازم به ذکر است که در تمامی فعالیت ها به مهارت های کارگروهی و مشارکتی دانش آموزان توجه چشمگیری می شود.
*خروجی مورد انتظار از دانش اموزان در این فعالیتها در قالب گفتگو ،ارائه ،و حل موقعیت می باشد وارزیابی بصورت فردی و در بعضی از فعالیتها بصورت گروهی بر اساس اهداف پایه می باشد .
برنامه ی محتوایی کلاسهای کاوش در پایه چهارم
با توجه به اینکه از نظر ما پایه چهارم یک حرکت از دبستان ۱ به دبستان ۲ می باشد ،بطور ویژه و با حضور ۲ مربی خبره در زمینه تخصصی آموزش حل مساله بر مبنای الگوی کاوشگری پرداخته می شود.
دانش آموزان در این پایه جزء نوپژوهان محسوب میشوند که بطور ویژه تحت آموزش قرار می گیرند و در این برنامه با اهداف آموزش مهارت حل مسئله و آموزش الگوی کاوشگری تلاش برآن است که پروژه ها یی در قالب موقعیتهای اکتشافی نظیر ازمایش ،ساخت سازه ، به دانش اموزان ارائه شود .
این پروژه ها به گونه ای طراحی شده که لازمه ی حل آن ها در این است که دانش آموزان بتوانند درست مشاهده کنند ، صحیح بیاندیشند و اندیشه و مشاهداتشان را ازمایش کنند و بیشترین راه حلها را برای رسیدن به نتیجه پیش بینی کرده و در انتها به حل مساله برسند. نکته حایز اهمیت در این است که معلم فقط نقش تسهیل گر را خواهد داشت و هیچگونه اموزش علمی در این فرایند وجود ندارد .
*لازم به ذکر است که در تمامی فعالیت ها به مهارت های کارگروهی و مشارکتی دانش آموزان که یکی از عاملهای موفقیت است توجه چشمگیری می شود.
برنامه ی محتوایی کلاسهای کاوش در دبستان۲ (پایه پنجم و ششم )
مهم ترین هدف در دبستان ۲، آموزش مهارتهای یادگیری (فرضیه سازی ،ایده پردازی ،نقد ایده ،شناسایی متغیرها و …) در مواجهه با یک مساله یا یک سوال پژوهشی است که دانش اموزان می بایست با هدایت معلم راهنما مساله یا سوال خود را در قالب یک پروژه به کمک گروه به انتها برسانند.
در راستای تحقق هدف در دبستان ۲، گروه کاوش کار خود با پشت سر گذاشتن چندین گام در پیش گرفت:
گام اول: در ابتدا پس از گروه بندی دانش آموزان در ادامه تمام تلاش گروه کاوش بر این بود که با ایجاد شرایطی از قبیل انجام یکسری فعالیت ها و موقعیت های مساله محور و سوال برانگیز که براساس آن دانش آموزان بین دانسته ها و مشاهدات خود از دنیای پیرامون شان و هم چنین تجربیات زندگی خود، ارتباط برقرار کرده و نهایتا دریچه ایی نو در ذهنشان باز شود با توجه به سوالات جالبی که در نزدیکی و یا درون آن هاست یاد بگیرند که خوب مشاهده کنند و از کنار مسائل ساده، بی تفاوت عبور نکنند.که چون خوب مشاهده نکرده بودند، متوجه آن ها نبودند و در انتها بتوانند متناسب با علایق و توانایی هایشان و در نظر گرفتن امکانات اطراف خود و همین طور مشورت گرفتن از خانواده، مربی و … مساله و یا سوال پژوهشی خود را انتخاب کنند.
گام دوم: در ادامه اعضای گروه با مشاهده ی دقیق خود بر روی تمامی جزئیاتی که مرتبط با مساله ی گروه
می باشد به فراگیری وگردآوری مطالب مشغول بودند و در نهایت نتیجه مطالعه و مشاهدات خود را در قالب گردآوری اطلاعات، جمع بندی کرده و در انتها کارپوشه ی خود را تکمیل کردند.
قابل ذکر است که هریک از گروه ها، روند کار خود را در مسیر پروژه، ارزیابی کرده و به خود نمره دادند و در مقابل معلم راهنما نیز هر یک از گروه ها را به طور جداگانه رصد کرده و مورد ارزیابی قرار داده و باز خورد خود را در قالب پوسترهایی ارائه داد، که رصد هر یک از گروه ها به تفکیک در ماه های مهر و آبان در تصاویر زر قابل مشاهده است.
برنامه ی محتوایی کلاسهای کاوش در متوسطه ۱ (پایه هفتم و هشتم)
هدف کاوش در متوسطه ۱ مساله یابی و ایده پردازی می باشد؛ برای نیل به این هدف، اردوهای حل مساله در پایگاه تابستانی و کلاسهای کاوش طی سال تحصیلی برای دانش آموزان برگزار می گردد.
در پایگاه تابستانی، دانش اموز با مساله یا مساله هایی روبرو می شود که می بایست به صورت فردی یا گروهی برای حل آن اقدام کند.تلاش کاوش بر این است که دانش اموزان با مساله های واقعی (از جنس زندگی واقعی) مواجه شوند و با ایده پردازی و انتخاب بهترین راه حل، مسیر مناسب حل مساله را بیابند.
در کلاس های کاوش نیز موقعیتی فراهم می شود تا دانش آموز مساله ای را برگرفته از مشکل یا دغدغه خود یا اطرافیانش و… پیدا کرده و در قالب کارگروهی و با تکیه بر روش های حل مساله از جمله ایده پردازی و نقد ایده، بهترین راه حل را انتخاب نموده و به اجرا رساند.
در پایگاه تابستانی امسال سعی شد موقعیتی فراهم گردد تا دانش آموز با مشاهده و مواجهه با موضوعات مختلفی (که برگرفته از برنامه درس ملی آموزش و پرورش بوده است)؛ موضوع یا مساله خود را بیابد.
اعضای گروه پس از انتخاب مساله خود برای دفاع اولیه آماده می شوند. در جلسه دفاع اعضا درباره ی مسئله خود، علت انتخاب مسئله، اهمیت آن و خروجی یا محصول نهایی خود صحبت می کنند.
پس از دفاع گروه ها با هدایت راهنمای تفکر مسیر حل مساله را پیش می برند.
(امسال با توجه به آمادگی نسبی دانش اموزان در هدایت پروژه ، برای گروه های متقاضی بدون راهنما بستر و شرایط لازم فراهم شد تا با نظارت غیر مستقیم راهنما، توانایی استقلال در هدایت پروژه را کسب کنند.)
در این میان تمام گروه ها می بایست حداقل یکبار با مشاوره تخصصی متناسب با حوزه علمی پروژه خود، مشاوره نموده، ایرادات و ابهامات خود را رفع و صحت علمی پروژه خود را بررسی کنند.
در نهایت در جلسه ای تحت عنوان دفاع پایانی ، گروه ها از عملکرد چند ماهه خود در مقابل داور تفکر و داور تخصصی دفاع کرده و ارزیابی می شوند.
برنامه ی محتوایی کلاسهای کاوش در متوسطه ۲ (پایه دهم و یازدهم )
برنامه کلاس تفکر پایه دهم
یکی از مهم ترین اهداف در زمینه تفکر و تعقل در برنامه درسی ملی، در متوسطه دوم (نظری) این است دانشآموزان بتوانند در توانایی ها و محدودیت های خود تفکر کنند و راهی برای پرورش استعدادهای خود پیدا کنند.
همچنین درباره پیامدهای رفتار و انتخاب های خود تفکر کند و با مهارت هایی نظیر استدلال، تجزیه و تحلیل و مقایسه تصمیم گیری های خرد ورزانه داشته باشند. به همین منظور در متوسطه ۲ و در پایه دهم، با تکیه بر مهارت های تفکر که درسال های قبل آموخته اند، مباحث و روش هایی برای عمق دادن به تفکر به کار گرفته می شود.
اهداف کلی اختصاصی پایه دهم به شرح زیر است:
- آشنایی با اصول هدف گذاری، انتخاب و تصمیم گیری بر اساس اصول و منابع دسته اول دین (قرآن و احادیث)
- به کار گیری مهارت های تفکر در روش هایی مانند مباحثه و گفتگوی جمعی
کلاس تفکر پایه یازدهم
یکی از اهداف اصلی برنامه درسی ملی برای دانش آموزان مقطع متوسطه ۲ ” تفکر و برنامه ریزی در زندگی دنیوی و اخروی ” می باشد- با وجود آنکه درسهای مرتبطی در کتابهای سواد رسانه ،دین و زندگی و کارگاه نواوری و نو افرینی و.. در این زمینه وجود دارد اما در حال حاضر هیچ الگو و برنامه مدونی در ساختار فعلی آموزش و پرورش برای تحقق این هدف طراحی نشده است و برنامه اموزشی رسمی به طور مستقیم و جدی به این امر نمی پردازد. امسال برای اولین باردر پایه دهم و یازدهم و در ادامه طرح کاوش، کلاس تفکر در سبک زندگی حول محور همین هدف ،هر دو هفته یک بار و بمدت ۹۰ دقیقه برگزار می گردد.
فعالیت های آموزشی این کلاس در قالب موضوعات مختلف به گونه ای انتخاب شده است تا به دانش آموزان کمک کند درباره اهداف و چشم انداز شخصی شان در زندگی فکر کنند و واقع گرایانه ترین ارمان ها را برای خود تعریف کنند.
از امتیازات برجسته این کلاس میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
بطور همزمان از انواع تفکر(تفکر خلاق-نقاد-همراه با مراقبه و فلسفی) در انجام فعالیت ها استفاده میشود و تلاش معلم در جهت استفاده از تکنیک های پر کاربرد انواع روشهای تفکر در شیوه تدریس می باشد.
منابع اصلی و مادر برای تهیه خوراکهای فکری کلاس ، آیات قران و روایات اهل بیت علیهم السلام می باشد.
در کنار منابع مادر از محتوای علمی مطرح در علم روز دنیا در همین زمینه نیز استفاده میشود با وجود محدودیت های زمانی و مکانی (زمان بسیارکم کلاس و نیازجدی به ایجاد موقعیت برای تجربیات عملی و خارج از کلاس )، در کنار تمارین فکری و انتزاعی در کلاس ،فعالیت های عملی به شکل موقعیت های تفکر بر انگیز در کلاس و خارج از کلاس نیز طراحی و اجرا میشود در تمام فعالیت ها فرصت انتخاب و تصمیم گیری مستقل دانش آموزان لحاظ شده است.
